PSZENŻYTO OZIME

Pszenżyto ozime - (triticale) - mieszaniec rośliny uzyskany przez zapylenie pszenicy pyłkiem żyta, rozmnaża się  przez samozapylenie oraz zapylenie pyłkiem pszenicy, a otrzymane potomstwo podobne jest do pszenicy. Uprawa pszenżyta w latach sześćdziesiątych w praktyce rolniczej nie znalazła  zastosowania.

Informacje ogólne:

 W Polsce uprawę pszenżyta na szeroką skalę rozpoczęto w połowie lat osiemdziesiątych. Powierzchnia uprawy i zbiory tego zboża charakteryzują się dużą dynamiką zmian. Aktualnie pszenżyto ma znaczący udział w strukturze zasiewów. W roku 2004 było uprawiane na powierzchni 1.058 tys. ha (rys. 1). Udział pszenżyta w strukturze produkcji zbóż paszowych w roku 2003 wynosił 16% (rys. 2). Dzięki dużemu potencjałowi plonowania oraz dobrej wartości pokarmowej pszenżyto stało się coraz bardziej konkurencyjne dla innych gatunków zbóż. Uprawa pszenżyta upowszechniła się w rejonach o wysokiej kulturze rolnej, w Wielkopolsce i na Kujawach, a więc w rejonach charakteryzujących się wysoką obsadą trzody chlewnej i drobiu. Ziarno pszenżyta jest głównie wykorzystywane bezpośrednio w gospodarstwie i przeznaczane na samozaopatrzenie rolników produkujących trzodę chlewną i drób.

Wartość pokarmowa ziarna pszenżyta wynika z dość wysokiej zawartości białka, które oznacza się korzystnym składem aminokwasowym i wysokim współczynnikiem strawności. W związku z tym wprowadzenie pszenżyta na część areau gleby zajmowanych przez żyto, powiększa ilość białka wnoszonego przez ziarno zbóż do pasz. Podnosi też efektywność ekonomiczną tuczu trzody chlewnej. Argumentami przesądzającymi o znaczeniu pszenżyta jako paszy są aspekty ekonomiczno - organizacyjne a zwłaszcza niższa kapitałochłonnośc produkcji, mniejsze wymagania przedplonowe i siedliskowe.

Pszenżyto ozime dzięki osiągniętemu postępowi w hodowli jest od kilku lat najwyżej plonującym zbożem w doświadczeniach rejestrowych COBORU. Jednak obecnie potencjał ten jest stosunkowo słabo wykorzystany w produkcji, głównie ze względu na procesy w warunkach ekstensyfikacji rolnictwa i występujące zaniedbania agrotechniczne. Plony pszenżyta w warunkach produkcyjnych charakteryzują się zróżnicowaniem w latach (rys. 1). Opracowanie zaleceń uprawowych zarejestrowanych odmian pszenżyta ozimego oparto na wynikach doświadczeń prowadzonych w Zakładzie Uprawy Roślin Zbożowych IUNG. Najważniejsze cechy rolnicze i użytkowe odmian na podstawie wyników badań COBORU w Słupi Wielkiej.

Wymagania glebowe: Wymagania glebowe pszenżyta są mniejsze niż pszenicy czy jęczmienia, natomiast większe niż żyta, dlatego może ono być uprawiane z bardzo dobrym skutkiem zarówno na glebach najżyźniejszych pszennych, jak też na stosunkowo słabszych zaliczanych do kompleksów żytnich. Pszenżyto nie powinno być siane jedynie na glebach najlżejszych zaliczanych do kompleksu żytniego bardzo słabego. Pomimo bardzo wysokich plonów na glebach pszennych bardzo dobrych i dobrych pszenżyto nie powinno wypierać z tych gleb pszenicy, uprawianej na konsumpcje. Na glebach najlżejszych dominować w uprawie powinno żyto ze względu na jego dużą tolerancje na słabe, zakwaszone gleby. Obecnie zrejonizowane odmiany pszenżyta należy lokalizować głównie na glebach kompleksu żytniego bardzo dobrego, żytniego dobrego, żytniego słabego, zbożowego górskiego i na glebach kompleksów pastewnych. Tym niemniej pożądane są wysiłki hodowców w celu wytworzenia odmian pszenżyta wiernie plonującego na glebach kompleksu żytniego słabego i bardzo słabego. Odmiany pszenżyta podobnie jak inne zboża ozime plonują słabiej na glebach żytnich w stosunku do pszennych, ale obniżki plonu na skutek pogorszenia warunków glebowych są mniejsze niż w przypadku pszenicy i jęczmienia.

Badania wskazują, że pszenżyto charakteryzuje się największą konkurencyjnością w stosunku do innych zbóż,  na kompleksach gleb pszennych dobrych, żytnich bardzo dobrych i żytnich dobrych a czasami nawet żytnich słabych. Pszenżyto więc jest szczególnie przydatne dla gospodarstw mających lżejsze gleby, na których uprawa jęczmienia i pszenicy bywa zawodna. Wprowadzenie do uprawy pszenżyta w miejsce żyta może być wykorzystane do podniesienia efektywności tuczu trzody chlewnej oraz chowu innych zwierząt gospodarskich. Na podstawie wieloletnich doświadczeń prowadzonych w IUNG stwierdzono, że warunki glebowe nie spowodowały większych różnic w procesie wschodów i w przezimowaniu różnych gatunków zbóż. Przezimowanie pszenżyta zależało głównie od przebiegu pogody.

Wymagania agrotechniczne: Realizacja genetycznie uwarunkowanych możliwości produkcyjnych gatunku i odmiany jest możliwa po spełnieniu wszelkich wymagań uprawowych i środowiskowych. Zrejonizowane w Polsce odmiany wykazuja istotne zróżnicowanie wymagań zarówno co do warunków środowiska jak też uprawowych.

a) Przedplon: Wyniki przeprowadzonych doświadczeń wskazują, że zrejonizowane odmiany pszenżyta mają podobne wymagania co do przedplonu: podobnie obniżają plon ziarna w miarę przechodzenia z przedplonów  bardzo dobrych do złych. Pszenżyto ozime ma dość duże wymagania przedplonowe, wynikające ze znacznej podatności na choroby podstawy źdżbła i systemu korzeniowego. Również konieczności jego wysiewu w okresie od 5 września do 10 października  (zależnie od rejonu) decyduje o przydatności różnych roślin jako przedplonów pszenżyta. Poszczególne rośliny uprawne  można , pod względem ich wartości przedplonowej dla pszenżyta, zaszeregować do następujących grup: Przedplony dobre: strączkowe, rzepak, ziemniak (o ile jego zbiór nastąpi w czasie umożliwiającym siew pszenżyta w optymalnym terminie). Przedplony średniej wartości:  owies, kukurydza na kiszonkę (jeśli zastosowano herbicydy szybko rozkładające się), motylkowe z trawami i trawy ( w latach o mniejszej ilości opadów są przedplonami złymi). Przedplony możliwe: pszenica ozima i jara, jęczmień jary, ziemniak średnio późny. Po pszedplonach średniej wartości plon pszenżyta zmniejsza się o 5 - 10 %, a po przedplonach złych o 10 - 20 % w stosunku do przedplonów dobrych. Należy jednak podkreślić, że na glebach średnich i dobrych pszenżyto ozime uprawiane po zbożach plonuje znacznie wyżej niż zboża jare wysiewane w analogicznych stanowiskach. Obok przedplonu na plonowanie pszenżyta wpływa także jego udział w strukturze zasiewów oraz udział zbóż w zmianowaniu. Po złych przedplonach uzyskanie wysokich plonów wiąże się z koniecznością stosowania intensywnej technologii produkcji.

b) Sposób uprawy roli pod pszenżyto ozime zależy od terminu przedplonu, stanu roli po zbiorze przedplonu, technicznego wyposażenia gospodarstwa. Jakość uprawy przedsiewnej decyduje o równomierności wschodów i początkowym wzroście roślin pszenżyta, a w rezultacie o osadzie roślin i zagęszczeniu łanu, czyli o cechach przesądzających o wielkości plonu i efektywności działania środków produkcji. Po przedplonach wcześnie schodzących z pola (rzepak, groch, owies) należy wykonać uprawę pożniwną, rozsiać nawozy i przeprowadzić uprawę przedsiewną i siew. Po późno zebranych przedplonach (ziemniak, bobik, kukurydza itp.) uprawa zaczyna się od kultywatorowania lub talerzowania, po którym wykonuje się orkę siewną. Jeżeli orka siewna wykonana jest bezpośrednio przed siewem pszenżyta, należy zastosować wał Cambella. Po niezaperzonych ziemniakach uprawę można ograniczyć do użycia kultywatora na głębokość 12 - 15 cm i brony.

c) Nawożenie mineralne: Wapnowanie i nawożenie magnezem: Optymalny odczyn gleby dla pszenżyta ozimego wynosi 5,5 do 6,5 pH w KCL. Gleby o niższym pH wymagają wapnowania. Wapnowanie pod pszenżyto ozime może być wykonywane pod przedplon (najkorzystniej) lub bezpośrednio, ale tylko po przedplonach wcześnie zbieranych. Wapno należy rozsiać na ścierń przed wykonaniem upraw pożniwnych. Dawki wapna zależą od stopnia zakwaszenia i zwięzłości gleby (tab. 1). Jeżeli zakwaszeniu towarzyszy niedobór magnezu (poniżej 2 mg Mg/100g gleby lekkiej i 4 mg/100g gleby średniej lub ciężkiej), wówczas należy stosować 30 - 50 % dawki wapna (tab. 1) podać w formie wapna magnezowego. Na glebach ubogich w magnez ale nie wymagających wapnowania należy zastosować 60 - 80 kg MgO/ha w nawozach magnezowych (kizeryt, kainit, kalimagnezja, rolmag).

Nawożenie fosforem i potasem: Dawki nawozów fosforowych i potasowych powinny być ustalone na podstawie zawartości form przyswajalnych tych składników w glebie oraz w zależności od kompleksu glebowego i oczekiwanego plonowania pszenżyta (tab. 2).

Nawożenie azotem: Wielkość dawek azotu należy określić na podstawie potrzeb nawożenia zależnych od jakości gleby, warunków pogody i technologii produkcji oraz oczekiwanego plonu - technologii (tab. 3). Dawki do 90 N/ha stosuje się w dwu częściach tj. 40 - 60 % w okresie ruszania wegetacji i resztę w fazie strzelania w źdźbło. Dawki większe stosować należy w trzech częściach tj. 40 - 50 % w okresie ruszania wegetacji, 30 - 35 % w fazie strzelania w źdźbło i 20 do 25 % w fazie liścia flagowego do początku kłoszenia. Opóźnienie nawożenia pogłównego z reguły zwiększa zawartość białka ogólnego w ziarnie pszenżyta. Dolistne dokarmianie roślin pszenżyta ozimego nawozami wieloskładnikowymi jest uzasadnione przede wszystkim w przypadku braku systematycznego nawożenia obornikiem w zmianowaniu, objawu niedoboru mikroelementów na roślinach (chlorozy i nekrotyczne plamy) oraz na plantacjach rokujących duże plony.

d) SIEW: Termin i ilość wysiewu, zaprawianie nasion.

Optymalny termin siewu jest uzależniony od warunków klimatyczno - glebowych oraz przebiegu pogody w danym roku. Na glebach żyznych w dobrej kulturze może on być nieco późniejszy, natomiast na słabszych powinien być wcześniejszy. Najwyższe plony pszenżyta uzyskuje się uzyskuje się przy siewie w drugiej i trzeciej dekadzie września. W zachodniej części polski okres optymalnych siewów pszenżyta obejmuje również pierwszą dekadę października. Opóźnienie terminu siewu powoduje spadek plonu głównie dzięki zmniejszeniu  się krzewienia i gorszego zimowania. Ujemny wpływ opóźnionego terminu siewu nie może być wyeliminowany przez intensywniejsze nawożenie azotem. Ogólnie pszenżyto jest zbożem wrażliwym na opóźnienia terminu siewu, jednak pośród  zrejonizowanych w kraju odmian bardziej tolerancyjne są: Lamberto, Tewo, Bogo, Prado, Kitaro, Kazo, Woltario, Hewo, Pawo, Zorro.

Dobór odpowiedniej ilości wysiewu uzależniony jest przede wszystkim od wymagań odmianowych oraz kompleksu glebowo-rolniczego i terminu siewu. Przekroczenie określonej normy wysiewu tj. zbytnie zagęszczenie roślin w łanie powoduje zmniejszenie produktywności pojedynczego kłosa poprzez redukcję ziaren w kłosku (głównie na skutek niedostatecznej  intensywności światła w okresie formowania się zaczątków organów generatywnych), obniżenie masy 1000 ziaren oraz zwiększenie skłonności do wylegania. W tabeli 4 podano optymalne liczby ziarn w mln/ha oraz ilość wysiewu w kg/ha, w różnych warunkach siedliska i agrotechniki. Siew pszenżyta wykonuje się siewnikami zbożowymi w rozstawie rzędów 10-15 cm, na głębokość 3-4 cm w glebę dobrze doprawioną. Z uwagi na to, że każda partia materiału siewnego charakteryzuje się na ogół odmiennymi parametrami jakościowymi, a zwłaszcza masą 1000 ziarn oraz zdolnością kiełkowania, ilość wysiewu w kg/ha należy każdorazowo określić w oparciu o następujący wzór:

Dla uproszczenia obliczeń przyjęto, że materiał siewny będzie starannie doczyszczony. W przypadku późnego terminu siewu należy zwiększyć ilość wysiewu o 10 do 15 %. Pamiętać trzeba, że ustaloną ilość wysiewu uzyska się tylko poprzez precyzyjne ustawienie siewnika do czego często niezbędne jest wykonanie próby kręconej. W czasie siewu, w technologii intensywnej należy pozostawić ścieżki przejazdowe dostosowane do szerokości opon ciągnika, którym będzie się wykonywać opryski oraz do szerokości roboczej opryskiwacza. Za pośrednictwem nasion może przenosić się szereg chorób (pleśń śniegowa, pałecznica, septerioza plew), dlatego nasiona przed siewem należy koniecznie zaprawić (tabela 5). Zaprawionego ziarna nie wolno przeznaczać do żadnych innych celów poza wysiewem.